Carcharhinus plumbeus türü, ilk defa İtalyan doğa bilimci Giovanni Domenico Nardo (1802-1877) tarafından 1827 yılında (Squalus plumbeus ismiyle) Adriyatik denizinde tanımlanmıştır (Bilecenoğlu, 2008). Cins ismini oluşturan Carcharhinus, Yunanca kökenli “karcharos = keskin, sivri” ve “rhinos = burun” kelimelerinden türetilmiştir. Tür ismi olan plumbeus ise Latincede “kurşundan yapılmış, ağır, hantal” anlamlarına sahiptir (Froese & Pauly, 2014). Kum köpekbalığının sistematikteki yeri aşağıda verilmektedir (Eschmeyer, 2014):
• Sınıf: Elasmobranchii
• • Takım: Carchariniformes
• • • Aile: Carcharhinidae
• • • • Cins: Carcharhinus Blainville, 1816
• • • • • Tür: Carcharhinus plumbeus (Nardo, 1827)
Kum köpekbalığı türünün dünyanın farklı bölgelerinde kullanılan 110 kadar farklı bölgesel isimleri Fishbase adlı sitenin veritabanında bulunmaktadır (Froese & Pauly, 2014). “Sandbar shark” (İngilizce’de ve birçok kaynakta bu isim kullanılmaktadır) en yaygın kullanılan isimdir. Bunun yanında, bölgelere göre farklılık göstermek üzere “brown shark” (Küba, A.B.D.), “queriman shark” (Guyana) ve “thickskin shark” (Avustralya, Endonezya, Malezya) gibi farklı İngilizce karşılıklara da rastlanabilmektedir. Diğer ülkelerde ve dillerde dillerde kum köpekbalığı şu isimlerle anılmaktadır: arenero, cazón, tiburón aletón (İspanyolca), tauro glis (Katalan), barriga-dágua, cação-baleeiro, marracho de milberto, tubarão-cinzento (Portekizce), kum köpekbalığı, büyük camgöz, camgöz (Türkçe), pas trupan (Hırvatça), sivi morski pes (Slovence), braunhai (Almanca) carcharias, karcharynos tefros, skylópsaro, staktocarcharias (Yunanca), jarjur, kelb gris, qarsh rmâdy (Arapça), kelb griz (Malta), manô (Hawaii), mejirozame (Japonca), pas sivonja (Sırpça), peshkagen i hirte (Arnavutça), requin gris (Fransızca), sandbankhaai (Afrika), squalo grigio (İtalyanca), zandbankhaai (Hollandaca), and zarlacz brunatny atlantycki (Polonya).
Carcharhinus plumbeus ılıman ve tropikal denizlerde yaşayan ve geniş dağılıma sahip kozmopolit bir türdür (Şekil 3.1). Türün dağılım bilgileri için Bass vd. (1973), Compagno (1984), Bilecenoğlu (2008) ve Froses & Pauly (2014)’ten yararlanılmıştır:
Batı Atlantik: Güney Massachusetts’ten Florida’ya kadar, kuzey ve batı Meksika Körfezi, Bahamalar, Küba, Nikaragua, Kosta Rika, Venezuella ve güney Brezilya.
Doğu Atlantik: Portekiz, İspanya, Fas, Madeira adası, Senegal, Cape Verde adaları, Gine Körfezi, Zaire. Kum köpekbalıkları aynı zamanda Kanarya adaları’nda da dağılım göstermektedir, ancak Azorlar civarındaki varlığı kesinlik kazanmamıştır.
Akdeniz: Karadeniz ve Marmara Denizi hariç olmak üzere tüm kıyılar.
Batı Hint Okyanusu: Güney Afrika, Madagaskar, Mozambik, Tanzanya, Mauritius, Seyşel adaları,
Kızıldeniz, Umman Körfezi.
Batı Pasifik: Vietnam, Çin (Tayvan bölgesi dahil), Japonya, Endonezya (Aru adası), Avustralya (Queensland, batı Avustralya), Yeni Kaledonya, Kore.
Orta Pasifik: Hawaii adaları.
Doğu Pasifik: Kum köpekbalıklarının doğu Pasifi k Okyanusu’ndan verilen kayıtları, uzun yıllardır şüpheyle karşılanmıştır. Bölgedeki adalardan sadece Galapagos ve Revillagigedo civarında değinilen bir kayıt mevcuttur.
Carcharhinidae ailesi, dünyada 12 cinse ait 56 türle temsil edilmektedir. Bu aileye dahil olan cinslerden Carcharhinus, barındırdığı 32 tür ile en kalabalık gruptur (Froese & Pauly, 2014). Akdeniz’de Carcharhinus cinsine ait yedi tür rapor edilmiştir (Abdul Malak vd., 2011), bunlar arasından beş türün Türkiye kıyılarından da kaydı vardır (Bilecenoğlu vd., 2002; Fricke vd., 2007).
Carcharhinus cinsinin bütün üyeleri oldukça kalın ve kuvvetli bir vücuda sahip olup, maksimum boyları 1 – 4 m arasında değişmektedir. Burun şekli türden türe değişiklik göstermekle beraber genellikle kaba, yuvarlak hatlı, üçgensi veya sivrilmiş biçimdedir. Spirakulumlar, kaplan köpekbalığı - Galeocerdo cuvieri hariç, hiçbir zaman bulunmaz. Kuyruk sapının hem üzerinde, hem de altında bulunan iyi gelişmiş prekaudal çukurlar cinsin tipik özellikleri arasında yer alır. Birinci sırt yüzgeci genellikle üçgensidir ve daima ikinci sırt yüzgecinden daha büyük boyutludur. Göğüs yüzgeçleri kısa, geniş, ince veya uzun şekillere sahip olabilir. Kuyruk yüzgeci oldukça iyi gelişmiştir ve üst lobu, alt lobun yaklaşık iki katı uzunluktadır.
Kum köpekbalığı, aşağıda bahsedilen morfolojik karakter kombinasyonuyla Akdeniz’de yaşayan diğer tüm Carcharhinus türlerinden ayırt edilir: Burun kısa olup uç kısmı yuvarlak şekillidir; burun boyu ağız genişliğinden daha kısadır; geniş yapılı ağız, karın tarafından bakıldığında parabolik şekillidir; birinci sırt yüzgeci üçgensi ve yüksektir, ayrıca göğüs yüzgeci kaidesinin hemen üzerinden başlar; birinci sırt yüzgecinin yüksekliği, hemen hemen göz – üçüncü solungaç yarığı arasındaki mesafeye eşittir; dördüncü ve beşinci solungaç yarıkları göğüs yüzgeci kaidesinin üzerinde yer alır; ikinci sırt yüzgeci, anal yüzgeçle aynı hizadadır; göğüs yüzgeçleri üçgensi ve uzun yapılıdır; iki sırt yüzgeci arasında bir yükselti (interdorsal tepe) mevcuttur.
Dişlerin şekli, her iki çenede de farklılık göstermektedir. Üst çene dişlerinin kenarları testere şeklinde tırtıklı, dik ve üçgensi iken alt çene dişleri daha ince yapılı ve kenarları daha küçük tırtıklıdır). Kum köpekbalığının maksimum boyu erkek bireyler için 225 cm, dişi birey için ise 248 cm olarak rapor edilmiştir (Capape, 1984). Bazı kaynaklarda C.plumbeus türünün 300 cm boya erişebildiği ifade edilmekle beraber (örneğin Compagno, 1984), bu değer genellikle şüpheli karşılanmaktadır. Bugüne kadar rapor edilmiş en ağır kum köpekbalığı 117.9 kg’dır (Froese & Pauly, 2014), fakat erkek bireyler genellikle 50 kg, dişi bireyler ise 60 kg civarında ağırlığa sahiptirler. Konuyla ilgili literatür, dişilerin erkeklere göre daima daha büyük ve daha ağır olduğunu ortaya koymaktadır.
Vücut rengi sırt tarafta gri veya kahverengimsi, karın tarafında ise beyazımsıdır. Yüzgeçlerin arka kenarlarında çoğunlukla koyu bir renklenme gözlenir, ancak vücudun hiçbir bölgesinde belirgin bir lekelenmeye rastlanmaz. Kum köpekbalıklarının vücutlarının yan tarafl arında bazen beyaz bir bant bulunabilir.
Kum köpekbalıkları kıta sahanlığının sığ kıyısal sularında, dip ve dibe yakın sularda yaşayan deniz balıklarıdır. Normal şartlar altında birinci sırt yüzgeci su dışındayken gözlenmez. Her ne kadar türün 280 m derinliğe kadar dağılım gösterebildiği rapor edilmiş olsa da (Serena, 2005), 100 m’den derin sulardaki gözlemler oldukça nadirdir (Fowler vd., 2005). Carcharhinus plumbeus koy ve körfez ağızlarında, liman içlerinde, kumlu veya çamurlu dibe sahip sığ koylarda ve nehir ağızlarında yaygın olarak bulunabilir, ancak kumluk sahiller, dalgaların kırılma bölgeleri, mercan resifleri, sert zeminli dipler ve yüzeyden uzak durmaktadır (Compagno, 1984). Bahsi geçen söz konusu habitat tercihlerinin aksine, 2006 yılından bu yana Boncuk Koyu’nda yapılan çalışmalar, türün çoğunlukla sert zeminler ve kayalık ortamlarda bulunduğunu göstermektedir (Şekil 3.4). Vücut rengi sırt tarafta gri veya kahverengimsi, karın tarafında ise beyazımsıdır. Yüzgeçlerin arka kenarlarında çoğunlukla koyu bir renklenme gözlenir, ancak vücudun hiçbir bölgesinde belirgin bir lekelenmeye rastlanmaz. Kum köpekbalıklarının vücutlarının yan taraflarında bazen beyaz bir bant bulunabilir. Ergin bireyler göç etme eğiliminde olup genellikle kıyıdan açık sularda biraraya gelirler, neonatlar ve juvenil (genç) bireyler ise yaz aylarının kıyısal üreme bölgelerinde geçirirler (Costantini & Affronte, 2003).
Bilinen Üreme Alanları
Köpekbalığı üreme alanları, hamile dişilerin yavruladıkları (ya da yumurta bıraktıkları) ve yavruların hayatlarının ilk aylarını veya ilk yılını geçirdikleri bölgeler olarak tarif edilebilir. Kum köpekbalıklarının Akdeniz dışındaki üreme alanları batı Atlantik’te Chesapeake, Bulls ve Delaware Koylarını da içine alan Cod Burnu ile Canaveral Burnu arasındaki bölgede (Merson & Pratt, 2001) ve Meksika Körfezi’nin kuzeydoğusunda (Carlson, 1999) oldukça iyi tanımlanmıştır. Son zamanlarda yapılan çalışmalarda Brezilya’nın Pernambuca kıyılarında da muhtemel bir üreme alanının varlığı ortaya konulmuştur (Hazin vd., 2007). Yavrulama alanı olarak açık denizlerin seçildiğine dair halen sağlam bir kanıt elde edilememiştir.
Akdeniz’de bilinen ürem alanları ile ilgili olarak, 1990’lı yılların başından beri bilinen Boncuk Koyu’ndaki üreme alanı, kum köpekbalıkları için muhtemelen Akdeniz’deki en meşhur bölge konumundadır (Öztürk, 2006). Vücutlarındaki yara ve diğer işaretlere dayanılarak 2001 – 2004 yılları arasında 100’ün üzerinde birey fotoğraflar sayesinde tanımlanmış ve bir kum köpekbalığının yavrulaması ilk defa olarak filme alınmıştır (Clo & Sabata, 2004). Yakın tarihte yapılan bazı bilimsel araştırmalar, Akdeniz ekosistemindeki diğer muhtemel kum köpekbalığı üreme alanlarına işaret etmektedir. Costantini & Affronte (2003) kuzey Adriyatik denizinde total boyları 46.5 – 68.8 cm arasında değişen altı neonatal birey elde etmişler ve bölgenin üreme alanı olduğu hipotezlerini, dokuz canlı embriyosuyla birlikte aynı alandan daha önce yakalanan 200 cm boy ve 70 kg ağırlıktaki hamile dişiyle desteklemişlerdir. Kuzey Adriyatik Denizinin Piran kıyılarından iki juvenil bireyin daha kaydı mevcuttur (Lipej vd., 2004). Kum köpekbalıkları Tunus kıyılarında yıl boyunca ticari olarak avlanmaktadır, ancak özellikle Gabes Körfezi’nde yaz dönemi yapılan avcılık dikkati çekmektedir. 2001 ve 2004 yılları arasında yapılan çalışmalarda toplam 96 embriyo barındıran 14 hamile dişi ve 120 neonat elde edilmiştir (Bradai vd., 2005); mevcut bulgular bölgenin köpekbalığı üreme faaliyetleri açısından uygun bir ortam olduğunu göstermektedir. Kuzey Adriyatik ve Gabes Körfezi’ndeki muhtemel üreme alanlarının yanı sıra, Türkiye kıyılarında ilave bir üreme bölgesinin varlığından şüphe edilmektedir, ancak ilerleyen tarihlerde yapılacak çalışmalarla detaylı verilerin toplanması gerekmektedir. 1996 yılından bu yana İskenderun Körfezi’nde yapılan dip trol av kompozisyonu gözlemleri, boyları 60 – 70 cm civarındaki kum köpekbalıklarının (çok bol olmasa bile) düzenli şekilde yakalandığını göstermektedir (Bilecenoğlu, 2008). Yumurtalık açıklarında 15 – 20 m derinlikte yakalanan 57 cm total boyda C. plumbeus neonatı (Başusta & Erdem, 2000) ve aynı bölgede türün varlığını ortaya koyan çalışmalar (Kabasakal, 2002), Türkiye’de yeni bir üreme alanı bulunma ihtimalini güçlendirmektedir.
Yaş ve Büyüme
Kum köpekbalıkları uzun ömürleri, yavaş büyümeleri, büyük vücut boyları, düşük fekonditeleri ve geç yaşlardaki üreme özellikleriyle tipik bir k-seçilimli türdür. Buna rağmen büyük deniz akvaryumlarında yapılan gözlemler, türün vahşi doğaya göre çok daha hızlı büyüdüğünü göstermektedir (Compagno, 1984). Günümüze kadar C. plumbeus türünün yaş tayini üzerine pek çok çalışma yapılmıştır, fakat uygulanan tayin yöntemlerinin uyuşmazlığı nedeniyle (örneğin markalama yöntemi, omurlardan yapılan tayinler vb.) elde edilen sonuçlar karşılaştırılabilir olamamıştır. Casey & Natanson (1992) markalanan kum köpekbalıklarını 22 yaşında (155 cm çatal boy) ve 32 yaşında (157 cm çatal boy), tekrar yakalamada ise 40 yaşın üzerinde (185 cm çatal boy) hesaplamıştır; 22 yaşındaki bireylerin eşeysel olgunluğa erişmedikleri de saptanmıştır. Aynı araştırıcılar, elde ettikleri verilere dayanarak kum köpekbalıklarının 50 yıldan fazla yaşayabileceği sonucuna varmışlardır. Tayvan’ın kuzey kıyılarında yapılan bir çalışmada en yaşlı erkek kum köpekbalıkları 19.8 yaşında (187 cm total boy) ve en yaşlı dişiler ise 20.8 yaşında (210 cm total boy) hesaplanmıştır (Joung vd., 2004). Bu bölgeden yakalanan bireylerin ortalama büyüme oranları 22.2 cm/yıl (0–1 yaş), 18.7–11.2 cm/yıl (2– 5 yaş), 9.5–4.8 cm/yıl (6–10 yaş), ve 4.1–2.1 cm/yıl (11–15 yaş) şeklinde bulunmuştur.
Hawaii kıyılarında yaşayan C. plumbeus türünün omurlarından yapılan yaş tayinleri, dişilerin maksimum 23 yaşında (196 cm total boy ve 146 cm prekaudal boy) ve erkeklerin 19 yaşında (179 cm total boy ve 128 cm prekaudal boy) olduklarını göstermiştir (Romine vd., 2006). Sminkey & Musick (1996), daha önce omurlar kullanılarak yapılan yaş tayini çalışmalarına dayanarak türün maksimum yaşının 30 yıl civarında kabul edilebileceğini öne sürmüşlerdir. Fowler vd. (2005), benzer bir yaklaşım sergileyerek, 35 yıllık bir ömrün kum köpekbalıkları için kabul edilebilir olduğunu belirtmişlerdir.
Üreme
Carcharhinus cinsine ait diğer türlerde olduğu gibi, kum köpekbalıklarında da plasentalı viviparite üreme özelliği görülür, yani yavrularını canlı olarak dünyaya getirirler. Dişiler en fazla 12 ay süren bir hamilelik dönemi geçirirler ve üremeleri her iki veya üç yılda bir gerçekleşir. Bir batında dünyaya getirilen yavru sayısı genellikle 5 – 12 arasında değişmekle birlikte, kabaca 1 – 14 arasındadır (Bass vd., 1973). Doğurulan yavru sayısı ile annenin total boyu arasında pozitif bir ilişki gözlenmektedir; büyük boylu dişiler daha fazla yavru dünyaya getirirler (Compagno, 1984). Genellemelerin dışında bazı istisnalara da rastlanabilir, örneğin Tunus kıyılarından yakalanan 192 cm total boya sahip hamile bir dişi bireyin 16 embriyo taşıdığı rapor edilmiştir (Saidi vd., 2006). Çiftleşme zamanı, populasyonlara göre değişmekle beraber ilkbahar veya yaz mevsimlerine denk gelir. Erkek bireyler ısrarcı bir şekilde dişileri takip edip ısırırlar, ve baş aşağı yüzmeye başladıktan sonra klasperleri vasıtasıyla çiftleşirler (Compagno, 1984). Söz konusu kur davranışı, çoğunlukla dişi bireyin vücudunda kalıcı izler ve yaralar bırakmaktadır. Yeni doğan yavruların boyları bölgesel farklılıklar göstermekte ve 56 – 75 cm total boy arasında değişmektedir, ancak dünyanın pek çok kesiminde yavru boyları 60 – 65 cm civarındadır (Fowler vd., 2005). Akdeniz’deki ilk doğum boyları, dünya ortalamalarının daha altında olup 45 – 65 cm aralığındadır (Saidi vd., 2006). Türün ilk eşeysel olgunluk boyları bölgeden bölgeye değişmektedir. Akdeniz kıyıları göz önüne alındığında en küçük ergin dişilerin 144 cm (Bauchot, 1987), 147 cm (Lipej vd., 2004) ve 166 cm (Saidi vd., 2006) olduğu belirtilmektedir.
Beslenme
Dünyanın farklı bölgelerindeki kum köpekbalıklarının mide içeriği analizi sonuçları, türün temel olarak piskivor (balıkla beslenen) olduğunu ortaya koymaktadır. Beslenme faaliyetleri esnasında hem su kütlesi içinde, hem de dibe yakın sulardaki avları tercih etmektedir. C. plumbeus türünün besininde balıklar Atlantik Okyanusunda %98’lik önemli bir orana sahipken (Bowman vd., 2000), bu oran Avustralya’da %88 (Stevens & McLoughlin, 1991), Hawaii kıyılarında %71 (Papastimatiou vd., 2006) ve güney Afrika’nın doğu kıyılarında %80 (Bass vd., 1973) olarak bulunmuştur. . Beslenme gün boyu devam etmektedir, ancak gece saatlerinde bu faaliyetin daha aktif gerçekleştirildiği gözlenmiştir (Compagno, 1984). Kum köpekbalıkları besin olarak belirli türleri tercih etmek yerine, yaşadığı ortamda mevcut bulunan besinleri tüketmektedir, bu yüzden coğrafik bölgeler arasında beslenme kompozisyonu değişebilmektedir.
Bass vd. (1973) tarafından güney Afrika’nın doğu kıyılarında 25 bireyin mide içeriğine dayanan beslenme analizleri sonucunda, kum köpekbalıklarının midelerinde en az 35 farklı av türü saptanmış, 20 balık, 8 mollüsk, 4 krustase, ve 2 elasmobranş grup bazında tayin edilmiştir. Ellis (2003) tarafından Atlantik kıyılarında yapılan beslenme analizleri sonucunda, kum köpekbalıklarının midelerinde en az 65 farklı av türü saptanmış, bunlar arasından 28 balık familyası, 12 krustase familyası, 6 elasmobranş familyası ve 2 kafadanbacaklı familyası tayin edilmiştir. Boyları 60 cm’den (prekaudal boy) küçük köpekbalıkları temel olarak krustaseler ile beslenirken, daha büyük köpekbalıklarının balıkları yoğun şekilde tükettiği ortaya konmuştur. Kum köpekbalıklarının Hawaii populasyonunda da kemikli balıkların yaygın şekilde tüketildiğine dair sonuçlar elde edilmiştir; mevcut balıklar 27 farklı aileye dahil olup, besin içeriğinde daha az miktarlarda krustase ve yumuşakçaya rastlanmıştır (Papastimatiou vd., 2006).
Atlantik kıyılarındaki kum köpekbalıklarının mevsimsel ve günlük beslenme oranları hakkındaki detaylı bir çalışmada, populasyonun üreme alanında geçirdiği 4.5 aylık süre içerisinde toplam 124000 kg civarında besin tükettiği hesaplanmıştır (Dowd vd., 2006).
Boncuk Koyu ile ilgili Genel Bilgiler
Boncuk Koyu Türkiye’nin güneybatı kıyılarında yer alan Muğla iline bağlı Marmaris ilçesinde Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi sınırları içerisinde yer almaktadır (Şekil 3.5). Gökova Körfezi’nin koruma statüsü 12.06.1988 tarih ve 88/13019 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile tespit ve ilan edilmiştir.Bölgeye Marmaris yolu üzerinden, Sedir (Kleopatra) Adası yol ayrımı vasıtasıyla ulaşılabilmektedir. En yakın yerleşim merkezi, Boncuk Koyu’na 9 km uzaklıkta yer alan ve Marmaris’e bağlı olan Çamlı Mahallesi’dir. Boncuk Koyu yaklaşık olarak 4 km’lik bir kıyı şeridine sahiptir ve batı kısmı açık denize dönüktür. Kum köpekbalıkları genellikle koyun kayalık habitattan oluşan kuzey bölgelerinde gözlenmektedir. Kıyıdan açık denize doğru gidildiğinde, deniz dik bir duvar ile hızla derinleşmektedir. Kıyıdaki derinlik 3 ile 6 metreler arasında değişirken, kıyının 5 m açığında 15 m derinliğe ulaşmaktadır. Koyun ortasındaki derinlik ise yaklaşık olarak 60 m’dir. Boncuk Koyu’nun bu aniden derinleşen yapısı ve kıyı bölgesindeki dik kayalıkları, kum köpekbalıklarının etrafta dolaşabilmeleri ve korktukları zaman kaçabilecekleri son derece uygun bir ortam oluşturmaktadır. Bölgenin diğer önemli özelliklerinden birisi de, denize karışan tatlı su kaynaklarıdır (Bilecenoğlu, 2008).
